1367, Big Pack Books txt, 1-5000
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Dariusz RootStaropolskie chorografiePocz�tki - rozw�j - przemiany gatunkuDariusz RottPrace NaukoweUniwersytetu �l�skiegow Katowicachnr 1526i[i^WStaropolskie chorografiePocz�tki - rozw�j - przemiany gatunkuBiblioteka IHUW1076001021Wydawnictwo Uniwersytetu �l�skiego l ^Sy j Katowice 1995W4- 0^0BBUOTEKAINSmUTUHISTOflYuZNEGOUniwersytetu Warszawskiego"u. ^wra -- '/-'wWpisanodo DzialW-Hrinwentarza�oOW- &Redaktor serii: Historia Literatury PolskiejJerzy PaszekRecenzentHanna Dziechci�skaNa ok�adce: Jan Vermeer van Delft: Geograf (ok. 1668-1669), olej na p��tnie,Stadelsches Kunstinstitut, Frankfurt nad Menem99?-K-(9?<Spis tre�ciWst�p ................................................. 7Rozdzia� IHistoryk literatury wobec pi�miennictwa geograficznego ..... 16Rozdzia� IIDzieje terminu i jego znaczenie. Europejskie tradycje gatunku 30Rozdzia� IIIChorografie przedd�ugoszowe ............................. 62Rozdzia� IVChorographia Regni Poloniae Jana D�ugosza ................ 99Rozdzia� V ,Mieszane struktury gatunkowe. Opis Ziemi �wi�tejAnzelma Polaka - Andrzeja Rymszy ...................... 124Rozdzia� VIRekonesans w sprawie dalszych los�w gatunku ............ 142Zako�czenie ........................................... 156Indeks os�b ........................................... 160Summary................................................ 166Zusammenfassung......................................... 167Geografia i historia wype�niaj� ca�y zakresnaszej wiedzy � geografia � przestrze�,historia - czas.Immanuel KantBadacz straci kontakt z rzeczywisto�ci� (bezkt�rego wszelka jego praca stanie si� dobrzeuporz�dkowan� zabaw�), je�eli w raziepotrzeby nie b�dzie si� wpatrywa� w to,co wykracza poza obr�b pola jego pracy.Martin BuberWst�pMoja rozprawa wynik�a z niezgody na pomijanie w badaniachhistorycznoliterackich staropolskich chorografii, kt�rymuwag� po�wi�cano dotychczas marginalnie, okazjonalniei wycinkowo, najcz�ciej zaznaczaj�c jedynie, �e stanowi�one element wst�pu, wprowadzenia geograficznego do oma-wianego dzie�a historycznego.Nie mo�na si� z tym zgodzi�, bior�c pod uwag� fakt, �ew pi�miennictwie staropolskim, gdzie chorografie s� faktemliterackim, m�wimy przecie� o tekstach stworzonych przezautor�w literatury okre�lanej przymiotnikiem pi�kna. Wymie-ni� mo�na tutaj cho�by Galia Anonima czy Jana D�ugosza.M�wi� tutaj r�wnie� o tekstach niebywale popularnychw kulturze literackiej, historii i geografii dawnej Polski,przekazach wielokrotnie przedrukowywanych, t�umaczonychi wykorzystywanych. I zn�w zaledwie kilka przyk�ad�w.Chorographia Regni Poloniae D�ugosza do XIX wieku by�aniedo�cig�ym wzorcem dla autor�w geografii regionalnychi opis�w naszego kraju. Dzie�o Macieja z Miechowao Sarmacji azjatyckiej i europejskiej w kr�tkim czasie do-czeka�o si� kilkunastu wyda� i t�umacze�, a jego przek�adna j�zyk polski w roku 1535, dokonany przez Andrzeja Gla-bera z Kobylina, jest jednocze�nie pierwsz� ksi��k� geogra-ficzn� wy dan� w j�zyku polskim. Chorografia Ziemi �wi�-tej autorstwa Anzelma Polaka, przet�umaczona przez Andrze-ja Rymsz�, by�a drukowana jako przewodnik po okolicachJerozolimy jeszcze w naszym stuleciu! Wyj�tkow� popularno�ci� cieszy�ysi� r�wnie� przekazy Marcina Bielskiego, Marcina Kromera czy SzymonaStarowolskiego.Stosunkowo �atwo jest �ledzi� pozaliterackie, spo�eczne i socjologicz-ne �r�d�a rozwoju gatunku. S� nimi bez w�tpienia m.in. rozw�j wiedzygeograficznej, zainteresowa� przestrzeni� i miejscem. Wybitny polskibadacz geografii Boles�aw Olszewicz widzia� �r�d�a gwa�townego rozwo-ju chorografii w �rezygnacji z bada� nad dalekimi krajami i ze�rodkowa-niu pracy na badaniu i poznawaniu w�asnego kraju i ziem przyleg�ych doPolski"'.Literatura zwi�zana z chorografiami w polskim pi�miennictwie nauko-wym (dotyczy to nawet chorografii Galia Anonima), poza jedynym D�u-goszem, w zasadzie nie istnieje, cho� same chorografie by�y okazjonalniewzmiankowane w wielu pracach. Prace przyczynkarskie, kt�re powsta�yw XIX i na pocz�tku XX wieku, nie mog� ju� jednak dzisiaj spe�nia� wy-mog�w naukowo�ci. Wiele drobnych informacji o interesuj�cym mniegatunku jest rozsianych w rozprawach historyk�w, historyk�w literaturyi geografii.Dotychczas chorografie przedstawia�o si� najcz�ciej jako �r�d�o dodziej�w geografii w dawnej Polsce. Trudno prace te tutaj omawia� szcze-g�owo czy wydziela� dla nich osobny rozdzia�. Wi�kszo�� z nich zostaniekrytycznie rozpatrzona w dalszych cz�ciach mojej ksi��ki i odnotowanaw przypisach.Kolejna wa�na obserwacja - niewiele napisano o historycznoliterackichaspektach kronikarstwa, z kt�rymi chorografie s� do�� �ci�le zwi�zane,koncentruj�c si� na kwestii wiarygodno�ci fakt�w zawartych w kronikach,na co s�usznie zwr�ci� uwag� niedawno Kazimierz Liman2, a w tym uj�ciuchorografie rozpatrywano jedynie pod wzgl�dem stopnia ich zgodno�ciz realiami przedstawianego terytorium. Bada� nie u�atwia r�wnie� fakt bra-ku na gruncie polskim syntezy literatury geograficznej i podr�niczej orazwielu wyda� poszczeg�lnych tekst�w chorograficznych z literatury po-wszechnej.Ju� w �redniowieczu przestrze� fizyczna staje si� podstaw� zapisuwyobra�e� religijnych, mit�w, zapatrywa� na �wiat ludzi, kt�rzy j� zamie-' B. Olszewicz : Geografia polska w dobie Odrodzenia. W: Odrodzenie w Pol-sce. Historia nauki. Red. B. Suchodolski. T. 2. Cz. 2. Warszawa 1958, s. 123.2 K. Li ma�: Poetyka �aci�skich kronik �redniowiecznych. �Filomata" 1991, s. 223.szkuj�. Na wy�szym poziomie kulturowej wiedzy pojawia si� literackai historiograf! czna refleksja wtopiona w opis przestrzeni. Chorografia sta-nowi wi�c rodzaj swoistej artykulacji przestrzeni i jako taka mo�e w przy-sz�o�ci pos�u�y� do cennych obserwacji historykom kultury staropolskiej.Zakres pracy. Ramy czasowe. OgraniczeniaTrzeba pami�ta�, �e omawiane teksty w wielu wypadkach stanowi�yjedynie cz�� wi�kszych utwor�w o r�nym charakterze: traktat�w geogra-ficznych, dzie� historiograficznych, relacji z podr�y, encyklopedii; czasemuzupe�nia�y przekaz kartograficzny. Cz�ste by�y wypadki, �e chorografieby�y jedynie suchymi katalogami nazwowymi o znikomej warto�ci artystycz-nej. Niekt�rym jednak realizacjom gatunkowym trudno odm�wi� walor�wartystycznych,W swych badaniach nie podejmuj� problematyki kartograficznej. Takieuj�cie znacznie wykracza�oby poza kompetencje historyka literatury. Nie�wiadczy to jednak, �e sfera ta zosta�a ca�kowicie pomini�ta. B�dzie od-notowywana jako kontekst moich bada�. Odsy�am do niej r�wnie�w przypisach.Ograniczenia, przed kt�rymi stan��em z wyboru b�d� z konieczno�ci,prowadz� do refleksji, �e warto w przysz�o�ci podj�� interdyscyplinarnebadania nad staropolskim pi�miennictwem geograficznym. Analizy teobj�yby r�wnie� utwory o charakterze encyklopedycznym, teologicznymi literackim, kt�re w pracy, z wyj�tkiem rozdzia�u o tradycjach gatunku,zosta�y pomini�te. Historycy musieliby tak�e przebada� zapiski dokumen-towe, m.in. zestawy nada� i opisy granic. Teksty te, ze wzgl�du na sw�specyfik�, musz� pozosta� poza obszarem zainteresowa� historyka litera-tury, jako przekazy jedynie o funkcji informacyjnej3. Tego zadaniaw pracy oczywi�cie nie podejmuj�.Badania takie postulowa� m.in. Bronis�aw Geremek w rozprawie Geografia{Apokalipsa. Poj�cie Europy u Jakuba z Parady�a. W: Mente et litteris. O kulturzei spo�ecze�stwie wiek�w �rednich. Red. G. L a b u d a, J. Strzelczyk iin. Po-zna� 1984.9Rozprawa nie stanowi r�wnie� pr�by stworzenia swoistego katalogumotyw�w chorograficznych w literaturze staropolskiej. Daleki jestem odtakiego sposobu uj�cia tematu.Chronologicznie praca obejmuje zasadniczo okres w staropolskiej hi-storiografii od powstania przekazu Galia Anonima (pocz�tek w XII wie-ku), jako pierwszej chorografii napisanej na ziemiach polskich, poprzezchorografie w Kronice wielkopolskiej, w przekazie Dzierzwy, szczytow�dla rozwoju gatunku - w Rocznikach autorstwa Jana D�ugosza, w trakta-cie Macieja z Miechowa, po dzie�o Marcina Kromera. Polonia Kromerastanowi swoisty punkt doj�cia staropolskich chorografii i etap pocz�tko-wy traktat�w o charakterze geograficzno-spo�eczno-historycznym.Z bogatego, ci�gle jeszcze czekaj�cego na swego monografist�, pi�mien-nictwa geograficznego dokona�em wyboru tych chorografii, w kt�rychw spos�b bardziej wyrazisty ujawnia�a si� struktura gatunku, kt�re stano-wi�y przyk�ady realizacji gatunkowych konwencji, lub tych, kt�re si� z niej,przynajmniej cz�ciowo, wy�amywa�y, jak ma to na przyk�ad miejscew przypadku chorografii Ziemi �wi�tej Anzelma Polaka -Andrzeja Rym-szy czy wcze�niejszej realizacji gatunku autorstwa (zagadnienie nie jest doko�ca rozstrzygni�te) Benedykta Polaka.Interesuj�ce mnie utwory, w dobie staropolskiej znane i popularne, niezawsze by�y dostrzegane przez dwudziestowiecznych historyk�w literatu-ry. Niekt�re dzie�a, pozostaj�ce poza obr�bem moich obserwacji, s� wy��cz-nie opisami katalogowymi (np. Wszystkiej Lifflandzkiej ziemie [...] opisa-nie Marcina Kwiatkowskiego, Kr�lewiec 1567), przekazami jedynie wt�r-nymi, wzgl�dem m.in. Jana D�ugosza, lub tekstami, w kt�rych wydzielaniechorografii stanowi�oby zabieg sztuczny (liczne staropolskie opisy podr�yo charakterze diariuszowym, gdzie element czasu i drogi - przebywanejprzestrzeni, konstruuje kompozycj�). Ograniczy�em si� r�wnie� do tekst�wopisuj�cych najcz�ciej wi�ksze terytorium, pomijaj�c interesuj�c�! wart�odr�bnych bada� historiografi� �l�sk� czy inne kroniki lokalne, w kt�rychr�wnie� ujawnia�y si� cz�sto przynajmniej elementy chorogra...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]