14 Leon Dyczewski Wi rodzinna a media elektroniczne 225-242, Dziennikarstwo i nowe media
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNYROK LXVII - zeszyt 1 —2005LEON DYCZEWSKIWIĘŹ RODZINNA A MEDIA ELEKTRONICZNErAnalizę postawionego w temacie problemu rozpocznę od sformułowaniatrzech twierdzeń wypływających zarówno z obserwacji potocznej, jak i licznychbadań:1. Generalnie ludzie kochają swoją rodzinę i bardzo im zależy na standardzie jej życia oraz jakości panujących w niej stosunków.2. Generalnie ludzie lubią media elektroniczne, coraz powszechniej i częściej ich używają.3. Media elektroniczne tworzą specyficzny kontekst życia rodzinnego: dostarczają informacji z własnego kraju i ze świata, są sposobem spędzania czasuwolnego, ucieczką w inny świat, dostarczają przeżyć i tematów do rozmów w rodzinie, są środkiem uczenia się czegoś nowego i komunikacji w rodzinie, są pomocne w załatwianiu wielu spraw, robieniu zakupów. Media kształtują swoisterytuały w rodzinie.Po sformułowaniu powyższych stwierdzeń budzą się następujące pytania:Czy media elektroniczne pogłębiają więź rodzinną czy raczej przyczyniają siędo jej rozluźnienia? I bardziej szczegółowe: Czy np. telewizję w rodzinie należyoglądać wspólnie, czy lepiej, by każdy oglądał jąosobno? Czy zaopatrywać dzieci w telefon komórkowy? W jaki sposób korzystać w rodzinie z Internetu? Jakipowinien być stosunek rodziny do mediów? Co robić, by media elektronicznebyły przyjazne dla rodziny? Oto problemy analizowane w niniejszym opracowaniu. Nie znajdzie w nim czytelnik konkretnych na nie odpowiedzi, a jedyniekierunki ich rozwiązania.I. DEFINICJA WIĘZI RODZINNEJ I JEJ RODZAJERodzina zawiązuje się inaczej aniżeli jakakolwiek inna grupa społeczna,ma specyficzną strukturę społeczną i pełni sobie właściwe funkcje. Biorąc poduwagę ową specyficzność rodziny, istniejącą w niej więź można określić następująco: więź rodzinna to cały kompleks sił przyciągających jej członków nawzajemdo siebie i wiążących ich ze sobą a siły te wynikają ze związku małżeńskiego,świadomości związków genetycznych, przeżyć emocjonalnych, stosunków zależności, współdziałania, z czynników prawnych, religijnych i obyczajowych,a także z podobnych postaw członków rodziny wobec wydarzeń społecznych,kulturowych i gospodarczych1 Więź rodzinna jest zatem wypadkową sił.1Więź rodzinna jest dość częstym przedmiotem badań polskich socjologów. Między innymi S. Kowalski więźrodzinną określa jako „splot stosunków między członkami rodziny, oparty o pewne podstawy emocjonalne226Leon Dyczewskiwewnętrznych istniejących w rodzinie i sił zewnętrznych działających na jejczłonków i na całościowo rozumianą grupę rodzinną. Siły te splatają poszczególne jednostki w strukturalną całość, w której zachowująone swoją odrębnośći indywidualność. Więź rodzinna przejawia się w różnego rodzaju stosunkach,zależnościach i postawach członków rodziny Z drugiej zaś strony różnego rodzaju stosunki, zależności i postawy członków rodziny stanowią podstawę jejistnienia i rozwoju oraz jej jakości. Precyzyjne określenie owych sił oraz ich źródeł, a także ich natężenia i rozłożenia w rodzinie pozwala z kolei określić intensywność więzi w poszczególnych rodzinach i w typach rodzin. Więź rodzinnabowiem nie jest jednakowa we wszystkich rodzinach, a także jest ona nieco odmienna w różnych fazach cyklu życia tej samej rodziny lub w różnych okolicznościach jej życia. Więź rodzinna jest bowiem zjawiskiem dynamicznym, ulegaciągłym przeobrażeniom. Stąd jedne rodziny, posiadające duży potencjał wewnętrznego przyciągania, wykazują wysoki stopień zwartości, skonsolidowania, z psychologiczno-socjologicznego punktu widzenia znaczy to, że są oneatrakcyjne dla swych członków, natomiast innym brakuje tych właściwości.Każda jednak rodzina ma właściwe sobie, nader intymne życie wewnętrzne.W tej niewielkiej liczebnie grupie osób, rodziców, dzieci, często dziadków - pomijając pewien odsetek rodzin wewnętrznie rozbitych —wszyscy są sobie bliscyi współdziałają ze sobą. Wspólnoty wytworzonej między członkami rodziny nierozbija fakt ich uczestnictwa w różnych grupach zawodowych, kulturowych,politycznych, a nierzadko także ideologicznych i religijnych. Nie niszczą jejrównież mniejsze lub większe dramaty, jakie rozgrywają się w tym mikro-świecie, wynikające z krótszej lub dłuższej nieobecności, choroby któregośz członków, czy też z powodu dewiacyjnych tendencji dorastającej lub starzejącej się generacji.Analizując zjawisko więzi rodzinnej, można wyróżnić w nim dwie odrębnepodstawy, z których wyrastają i na których opierają się siły scalające członkówrodziny.Pierwszą z nich stanowi świadomość łączności z innymi osobami w rodzinieoraz poczucie przynależności do rodziny jako odrębnej grupy społecznej. Przejawia się to zarówno w sferze myśli, dążeń, uczuć, jak i w sferze działań. Obydwie sfery wytwarzająw jednostce identyczną lub podobną z innymi członkamirodziny postawę wobec tych samych wartości, norm, wzorów zachowań, ocen,osób, wydarzeń, przedmiotów itp. Jednostka też ceni sobie swoją przynależność do danej rodziny. Stan ten najlepiej wyraża jednostka wówczas, kiedyw odniesieniu do siebie i do innych osób z rodziny używa zaimków: my, nas,o nas, dla nas, przez nas itp. Jest to subiektywna podstawa więzi rodzinnej,i racjonalne, wynikające z związku małżeńskiego i świadomości związków genetycznych oraz genealogicznych”.S. Kowalski,Struktura społeczna rodziny,„Wiedza i Zycie” 1948, z. 3, s. 239; J. Turowski więź rodzinną definiujenastępująco: jest to „ogół stosunków społecznych, czyli zależności między członkami rodziny oraz ogół postawtych członków wobec siebie, wobec wartości i celów rodziny”. J. Turowski,Przemiany współczesnej rodziny,Zeszyty Naukowe KUL, R. 2,1959, nr 4, s. 29. Natomiast A. Kotlarska-Michalska więź rodzinną definiuje tak: „wię-zią rodzinną nazywamy zespół zależności bezpośrednich i pośrednich wynikających zarówno z realizowanych rólrodzinnych jak i realizowanych działań w ramach wypełnianych przez rodzinę funkcji oraz zależności wynikających z formalnego faktu bycia rodziną - z tytułu pokrewieństwa, powinowactwa i adopcji” .Więź rodzinnajako szczególny rodzaj wiązi społecznej.„Roczniki Socjologii R od zin /’, t. IV, 1992, s. 25. Szerzej więź rodzinnąomawiam w: L. Dyczewski,Więź między pokoleniami w rodzinie,Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002.Więź rodzinna a media elektroniczne227najbardziej istotna dla każdej grupy społecznej, bez czego nie mogłaby się onazawiązać ani rozwijać. Analizowanie więzi rodzinnej od strony psychicznychdoświadczeń (przeżyć) członków rodziny ściśle wiąże się z psychologicznymokreśleniem więzi społecznej, wyróżnionym przez Augusta Comte’a, a rozwiniętym przez Floriana Znanieckiego i Stanisława Ossowskiego2.Subiektywna podstawa więzi rodzinnej, choć rzeczywiście bardzo istotna,nie tłumaczy w pełni jej specyfiki. W rodzinie bowiem, jako formalnej grupiespołecznej, w której przynależność nie zawsze opiera się na dobrowolności, zdarza się, że jednostka —czy to trwale, czy tylko czasowo —nie utożsamia się aniz poszczególnymi osobami rodziny, ani z rodziną jako grupą społeczną a mimoto w dalszym ciągu jest członkiem tej rodziny i przestrzega obowiązującychw niej norm postępowania. Rodzina utrzymuje jednostkę w swoim łonie mimojej buntu, a wyzbycie się subiektywnego poczucia łączności i identyfikacji z rodziną ze strony jednostki wcale nie oznacza, że więź z rodziną została całkowicie zerwana. Dzieje się tak dlatego, że: a) na jednostkę działają odpowiedniesiły zewnętrzne, i w wyniku ich działania pozostaje ona w rodzinie i godzi sięostatecznie zachować panujące w niej normy; b) analogicznie, także na rodzinędziałają odpowiednie siły, które zapobiegają zbyt łatwemu wykluczaniu jednostki poza obręb rodziny. Siły te wypływają z całego splotu czynników prawnych, obyczajowych, religijnych, społecznych, gospodarczych itp. Działają onena rzecz trwałości rodziny jako podstawowej komórki życia społecznego i każdy, kto raz wszedł do rodziny, musi się z nimi liczyć. Wspomniane czynnikiokreślają treść i częstotliwość wzajemnych stosunków między członkami rodziny, niezależnie od tego, czy są one przez jednostki aprobowane w pełni, czy tylkoczęściowo lub też zupełnie odrzucane. Oczywiście, treść owych stosunków jestpełniejsza, a częstotliwość odpowiednio zadowalająca tylko wtedy, kiedy u ichpodłoża leży cała gama przeżyć pozytywnych. Czynniki, o których tu mowa,możemy dość łatwo obserwować, opisywać, klasyfikować, wyjaśniać - przynajmniej w pewnym stopniu - i dlatego możemy mówić, w określonej konwencji terminologicznej, o ich obiektywnym charakterze. Stanowią one drugą -obiektywną - podstawę więzi rodzinnej3.Więź rodzinna, chociaż ma swoje najgłębsze podstawy w świadomościjednostek, niemniej jednak jest ona także rezultatem całego kompleksu obiektywnych czynników. Łączne występowanie czynników subiektywnych i obiektywnych stanowi pełną podstawę dla tworzenia się sił działających na rzeczpozostawania w rodzinie wszystkich jej członków i dla kształtowania się między nimi trwałego splotu różnorodnych stosunków. Więź rodzinna tworzy sięzatem w oparciu o współwystępowanie czynników subiektywnych i obiektywnych, przy czym czynniki te nie muszą występować —i nie występują—w doskonałej proporcji. Czynniki subiektywne i obiektywne warunkują siebie wzajemniedo tego stopnia i tak ściśle współ występują że w konkretnym życiu trudnoje wydzielić. Jest to przede wszystkim rozróżnienie teoretyczne, które raczej2 F. Znaniecki,Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości,Warszawa 1974; S. Ossowski,O osobliwościachnauk społecznych,w: idem,Dzieła,t. 4.O nauce,Warszawa 1968, s. 153; R. Ross, E. van den Haag,The Fabric ofSociety,New York 1957, s. 57.3 Na ważność obiektywnych podstaw więzi społecznej, a zatem także rodzinnej, zwraca szczególną uwagęJ. Szczepański,Elementarne pojęcia socjologii,Warszawa 1970, s. 160-161.228Leon Dyczewskiukazuje złożoność zjawiska więzi rodzinnej, mniej zaś je wyjaśnia. Przydaje sięono jednak do obserwacji, opisu i analizy więzi rodzinnej między jej członkamii pokoleniami.Dokonując pewnego uogólnienia i systematyzacji, a zarazem uproszczenia,różnorodnych stosunków w rodzinie, w których wyraża się, i na których jednocześnie opiera się więź rodzinna, można je sprowadzić do trzech zasadniczychzespołów. Różnią się one na tyle, że w oparciu o ich analizę można z kolei wyróżnić trzy rodzaje więzi rodzinnej:1. Więź strulturalno-przedmiotowa —kształtuje ją zespół stosunków międzyczłonkami rodziny i między pokoleniami, które powstają na bazie strukturalnego zróżnicowania w rodzinie oraz pełnionych ról i zadań przez poszczególneosoby i pokolenia w rodzinie. Ich treść koncentruje się wokół prowadzeniagospodarstwa domowego, opieki nad dziećmi i ich wychowania, autorytetu rodziców, udzielania wzajemnej pomocy. Podłożem materialnym tych stosunków jest wspólnota mieszkaniowa i gospodarcza. Wyciskają one na każdejrodzinie swoiste znamię, widoczne w odmienności urządzenia i organizacji gospodarstwa domowego, mimo że dana rodzina zajmuje identyczny metrażi analogicznie rozmieszczone mieszkanie, jak wszystkie inne rodziny, rozlokowane w nowoczesnym bloku z prefabrykatów.2. Więź osobowa —kształtuje ją zespół stosunków między osobami i pokoleniami w rodzinie bazujący na sferze poznawczej i przede wszystkim emocjonalno-wolitywnej. Ich treścią są myśli, uczucia, pragnienia, aspiracje, działania,generalnie: wzajemne postawy, jakie zajmują wobec siebie poszczególni członkowie rodziny. Bezpośredniość wzajemnych kontaktów i związków uczuciowych łączy członków rodziny i jej pokolenia w taki sposób, który wydaje się niedo zrealizowania, np. w zakładzie produkcyjnym lub usługowym, gdzie dyscyplina pracy, konkurencja, rutyna itp. krępują spontaniczność reakcji, ograniczają bezpośredniość, ciepło i serdeczność. Stosunki rodzinne determinowaneprzez czynniki poznawczo-emocjonalno-wolitywne pozostają jak najbardziejw ścisłym związku ze stosunkami strukturalno-przedmiotowymi, ale gdy teostatnie ogniskują się wokół rodzinnej struktury, konsumpcji i produkcji, topierwsze koncentrują się przede wszystkim na konkretnej osobie i to jest ichcechą charakterystyczną.3. Więź kulturowa - kształtuje ją zespół stosunków między osobami w rodzinie, których treścią są postawy zgodności lub niezgodności wobec tych samych wartości, norm, wzorów zachowań, osób, wydarzeń i wszystkich faktówkulturowych. Minimum zgodności w tych sprawach, sprawia, że każda rodzinapreferuje określone wartości i normy, ma swoje sekrety i tajemnice, żarty, zabawy i przyjęcia towarzyskie, właściwy sobie sposób spędzania świąt i czasuwolnego. Pielęgnuje własną tradycję, historię i tworzy własną przyszłość. W rezultacie tworzy własny wzór życia pozwalający odróżnić ją od rodziny X czy Y.Więź kulturowa w niektórych rodzinach bywa tak bogata w treść, tak silna i odrębna, że można mówić o występowaniu w nich specyficznej kultury konkretnej rodziny; w innych natomiast jest tak uboga treściowo i tak słaba, że trudnodostrzec specyficzne przejawy dziedzictwa kulturowego — w dziedzinie wartości, norm, wzorów zachowań, w obchodzeniu świąt i spędzaniu czasu wolnegow niczym nie odróżnia się ona od innych rodzin.Więź rodzinna a media elektroniczne229Każdy z wyżej wyróżnionych trzech rodzajów więzi rodzinnej jest ważnydla trwania i rozwoju rodziny, a przede wszystkim dla rozwoju osobowego jejczłonków oraz dla przeżywania przez nich satysfakcji z życia rodzinnego. Gdybyśmy jednak chcieli dokonać swoistej ich hierarchizacji, to najważniejsza jestwięź osobowa. Ona stanowi swoisty rdzeń więzi rodzinnej, na którym są osadzone i który wzmacniają dwa pozostałe kręgi: więź strukturalno-przedmioto-wa i więź kulturowa (wykres 1).W ykres 1Więź rodzinnaWięź strukturalno-przedmiotowa:• gospodarstwo domowe i jego funkcjonowanie• struktura rodziny• współpraca w wypełnianiu funkcji rodzinnychWięź osobowa: wzajemne postawy, na które składają się:• myśli• uczucia, przeżycia• pragnienia, dążenia• intencjonalne i faktyczne działaniaWięź kulturowa: wspólne• wartości• normy• wzory zachowań• postaci• święta• zwyczaje• wspólna historia• wspólna wizja przyszłościKażdy z trzech rodzajów więzi rodzinnej wpływa na kształtowanie się wysokiego bądź niskiego stopnia zwartości członków rodziny i jej pokoleń, przyczynia się do większego lub mniejszego stopnia trwałości grupy rodzinnej.Łączne ich występowanie, inaczej mówiąc, ich „wzajemne trzymanie się razem” tworzy zjawisko tzw. spójności więzi rodzinnej4. Stopień spójności więzirodzinnej zależy od intensywności poszczególnych rodzajów więzi i ich wzajemnych układów. Jest on wysoki wówczas, kiedy wszystkie rodzaje więzi występują razem i kiedy nie zachodzą między nimi zbyt duże dysproporcje; niski zaśwówczas, kiedy którejś z więzi zupełnie brakuje lub jedna z nich zdecydowaniedominuje nad pozostałymi.Ponieważ więź rodzinna ulega ciągłym przeobrażeniom w zależności odzmian osobowościowych członków rodziny, a także od zmian kulturowych,społecznych i gospodarczych, w jakich żyje rodzina, dlatego w tej samej rodzinieraz dominuje więź osobowa, innym znów razem strukturalno-przedmiotowa.Tak więc, na przykład, kiedy rodzina nie ma kłopotów materialno-bytowych,kiedy jest w fazie narodzin pierwszego upragnionego dziecka, więź uczuciowa4O spójności więzi piszą m.in.: Th. M. Newcomb, R. H. Turner, Ph. E. Converse,Psychologia społeczna.Studium, interakcji ludzkich,Warszawa 1970, s. 403-408.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]