14. Sejm,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
SEJM, SEJMIKI I URZĘDY
Sejmiki ziemskie będące zjazdami całej szlachty danej ziemi wykształciły się z dawnych wieców dzielnicowych w XIV wieku. Sejm walny powstał w 1493 r. – pierwsze zebranie w Piotrkowie. Sejm w latach 1493 – 1793 zbierał się ponad 230 razy, z tego aż 147 na Zamku Królewskim w Warszawie (zwłaszcza po 1569 r.), ponadto w Piotrkowie, Krakowie, Grodnie i znacznie rzadziej w innych miastach. Początkowo posłów było kilkakrotnie mniej niż senatorów, ale ich liczba rosła z 34 w 1511 r. do 88 w 1528 r., a później jeszcze bardziej.
Sejm składał się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej
- senat – powstał z dawnej rady królewskiej, zasiadali w nim dożywotnio najwyżsi dostojnicy Kościoła katolickiego (arcybiskupi i biskupi), wojewodowie, kasztelanowie i tzw. ministrowie: kanclerz, podkanclerzy, marszałek wielki, marszałek nadworny, podskarbi, później także hetmani i podskarbi nadworny. Senat zbierał się częściej niż izba poselska – na wezwanie króla. Przewodniczył arcybiskup gnieźnieński – prymas. Senatorowie wyrażali kolejno opinie o królewskich i poselskich projektach ustaw.
- izba poselska – posłów wybierano na sejmikach, po 1 – 6 z województwa lub ziemi. Po unii lubelskiej, gdy do senatu weszli przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Królewskich, ustaliła się liczba 170 posłów, a w senacie 140 senatorów. Posłowie byli krępowani instrukcjami sejmikowymi. Na takie sejmiki przybywali legaci królewscy, którzy przedstawiali powody zwołania sejmu. Posłowie na sejmikach musieli składać sprawozdania – sejmiki te nazywano relacyjnymi.
- król:
1. zwoływał sejm, podając jego termin, miejsce i tematy obrad
2. bez jego zgody żadna uchwała nie miała mocy prawnej
3. przewodniczył posiedzeniom
4. sprawował sądy jako najwyższy sędzia
5. przedstawiał (przez urzędników) własne projekty uchwał (głównie podatkowych)
6. mógł zarządzić tajność obrad
W sejmie zasiadała szlachta, jedynie Kraków, a po 1569 r. także Wilno miały prawo wysłania na sejm dwóch posłów zwanych ablegatami – bez prawa głosu. Później takie uprawnienie uzyskały też: Lwów, Kamieniec Podolski i Lublin.
Udział szlachty w sejmikach nie był obowiązkowy, stąd mała frekwencja za wyjątkiem konfederacji i bezkrólewia.
Sejmy zwoływał król początkowo w dowolnych terminach, on też ustalał cel obrad. Dopiero od 1573 r. przyjęto za zasadę zwoływanie sejmu co 2 lata na 6 tygodni. Sejmy takie nazywano zwyczajnymi (ordynaryjnymi). Król mógł też w nagłej potrzebie zwołać sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) na 2 tygodnie. Za zgodą posłów okres obrad mógł być przedłużony (nazywano to prolongacją). Miejsca obrad różne: początkowo Piotrków i Kraków, od unii lubelskiej głównie w Warszawie, a sejmy koronacyjne zawsze w Krakowie.
Przebieg obrad sejmowych:
1. msza święta
2. w izbie poselskiej weryfikacja mandatów poselskich (tzw. rugi)
3. wybór marszałka
4. połączenie izby poselskiej z senatem dla powitania króla oraz wysłuchania propozycji królewskich i wotów senatorów
5. potem izba poselska samodzielnie przygotowywała uchwały sejmowe zwane konstytucjami
6. dopiero na 5 dni przed końcem obrad izby i król łączyły się i tam zapadały ostateczne postanowienia. Uchwały wymagały zgody wszystkich trzech stanów. Zasada jednomyślności, przez którą rozumiano brak otwartego sprzeciwu, obowiązywała zwłaszcza w izbie poselskiej, gdzie tylko rugi i wybór marszałka dokonywany był większością. Nie była ona do połowy XVII wieku stosowana zbyt rygorystycznie, jeśli oponenci byli nieliczni. Jednak już i wtedy zdarzały się przypadki rozchodzenia się sejmu bez podjęcia uchwał, gdy nie udało się uzgodnić stanowisk. Sejm był świetną szkołą kompromisu w wielonarodowej i wielowyznaniowej Rzeczpospolitej. Od zerwania sejmu przez Sicińskiego w 1652 r. liberum veto stosowano dużo częściej.
7. Konstytucje sejmowe odczytywano co prawda na ostatnich posiedzeniach, jednak ostateczna ich redakcja następowała już po zakończeniu obrad. Król w którego imieniu ogłaszano konstytucje, czasem dokonywał korzystnych dla siebie poprawek, ale nie za dużych, bo zaprotestowałyby sejmiki.
Kompetencje sejmu:
- uchwalał podatki
- wyrażał zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia
- wytyczał kierunki polityki zagranicznej
- kontrolował działalność ministrów (zwłaszcza podskarbiego i króla)
- w 1578 r. sejm zastrzegł sobie prawo nobilitacji
- sąd sejmowy pod przewodnictwem króla rozpatrywał sprawy najwyższej wagi: obrazy majestatu, zbrodni stanu, przestępstwa urzędnicze. Uprawnienia te wzrosły jeszcze w XVII wieku.
Rodzaje sejmików:
- deputackie – wybierały co roku deputata do Trybunału Koronnego (od 1578 r.) i Litewskiego (od 1581 r.)
- elekcyjne – wybierały 4 kandydatów na ziemskie urzędy sędziowskie
- generalne – sejmiki każdej prowincji np. Małopolski, Wielkopolski, na którym się zbierali posłowie i senatorowie w celu uzgodnienia wspólnego stanowiska na sejmie
- kapturowe – w czasie bezkrólewia sprawowały najwyższą władzę w województwie, organizowały konfederacje i sądy
- przedsejmowe – wybierały posłów na sejm walny i uchwalały instrukcje poselskie
- relacyjne – posejmowe, gdzie posłowie składali sprawozdania z obrad sejmu i podejmowano uchwały w sprawie realizacji uchwał sejmowych
Decentralizacja aparatu państwowego utrudniała zarządzanie w XVII wieku. Centralne organy władzy np. kanclerz, podskarbi, hetman nie miały swych urzędników terenowych. Jedynym wykonawcą poleceń centralnych w terenie był starosta grodowy będący reprezentantem króla. Natomiast urzędy ziemskie często nie wykonywały poleceń władz centralnych. W rezultacie prowincjami rządzili magnaci.
Do połowy XVII wieku sejm działał sprawnie. Uchwały zapadały większością głosów, nie uznawano weta, następowało tzw. ucieranie opozycji, która wreszcie milcząc przyjmowała wolę większości. Król mógł korzystać z różnicy zdań między izbą poselską a senatem, by przeprowadzić uchwały po swojej myśli.
Największą szkodę czyniły dwie zasady:
a) zasada jednomyślności – aż do połowy XVII wieku nie stosowano bezwzględnie tej zasady, ignorując nieraz protest nawet kilkunastu posłów
b) zasada jedności – ustawy każdego sejmu tworzyły całość, więc w razie zerwania obrad wszystko co już uradzono stawało się nieważne
W XVI wieku sejmiki nie miały jeszcze dużego znaczenia, wzrost ich roli od wolnych elekcji. W Polsce było około 70 sejmików. W 1573 r. po raz pierwszy szlachta na niektórych sejmikach postanowiła nie zastosować się do uchwały podatkowej, podjętej na sejmie walnym. W 1578 r. już 3 województwa ustosunkowały się negatywnie do centralnych uchwał, znów w kwestii podatków. Fakty takie zdarzały się coraz częściej. Za Batorego uprawnienia sejmików zwiększyły się o wybór delegatów do Trybunału Koronnego. W 1586 r. sejmiki wprowadziły zasadę krępowania posłów instrukcjami – tzn. poseł musiał głosować tak, jak mu kazano na sejmiku (bez względu na sytuację) i później składać z tego sprawozdania. W 1590 r. Litwini zażądali nakładania kar pieniężnych za łamanie instrukcji.
W końcu XVI wieku wzrost roli sejmików. Przyczyny:
- uważano to za prawo każdego szlachcica do decydowania o sprawach kraju
- niektórzy królowie podważali pozycję sejmu odwołując się do sejmików np. Batory w sprawach podatkowych.
Na sejmikach relacyjnych odbywających się regularnie od 1589 r. często zmieniano konstytucje sejmowe, zwłaszcza w sprawie podatków. Sejmiki przejęły administrację skarbową, co miało zabezpieczyć przed posługiwaniem się przez króla uchwalonymi podatkami na inne cele. Od czasów pierwszego bezkrólewia sejmiki przyzwyczaiły się wybierać poborców podatkowych, od 1589 r. także szafarzy, którzy dysponowali zebranymi pieniędzmi. Od 1613 r. ustalił się zwyczaj odsyłania przez sejm decyzji w sprawach podatkowych na sejmiki. Nieraz gdy sejm taką uchwałę podejmował, zostawiał sejmikom sposób opodatkowania. Sejmiki same zaczęły zaciągać wojsko tzw. powiatowe i mianować rotmistrzów. Często tworzono z własnych podatków skarb wojewódzki do dyspozycji sejmiku.
Na sejmach tak naprawdę decydowali magnaci, przekupując lub zmuszając siłą szlachtę do odpowiednich uchwał. Szczególnie na Kresach magnaci posiadający latyfundia mieli ogromną władzę – nazywano ich tam „królewiętami” – np. Wasyl Konstanty Ostrogski miał 100 miast i zamków oraz 1300 wsi (ok. 1 mln ha ziemi). Zbarascy i Wiśniowieccy mieli po około 10 tys. km2. Zamoyski który odziedziczył po ojcu 4 wsie, miał pod koniec życia 64 tys. km2 –200 wsi i 11 miast (w tym Zamość zaprojektowany przez Włocha Bernardo Morando – budowany od 1578 r., a w nim np. Akademia Zamojska, ratusz, pałac). Prócz tego otrzymał w dożywocie 11 tys. km2 (12 miast i 600 wsi). Magnaci posiadali własne wojska, sprawowali najwyższe stanowiska w państwie, samodzielnie organizowali wyprawy wojenne i rokowania z obcymi. „Klamki” magnatów trzymała się drobna szlachta. Mimo to było hasło: ”Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.
Ruch egzekucyjny w XVI wieku domagał się:
- zwrotu bezprawnie trzymanych królewszczyzn przez magnatów
- reformy kościelnej
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]